Εγκατάσταση, διαστάσεις μεταβλητές, ακρυλικό, λάδι, ψηφιακή εκτύπωση, ψηφιακή ροή.
Η «απειλή» μέσα στο Κουρσούμ Τζαμί
Σε δύο ευχάριστες συγκυρίες οφείλουμε την πραγματοποίηση της έκθεσης με τίτλο «Πώς μοιάζει η απειλή». Πρώτον στην πρόταση-προτροπή του δημάρχου Τρικκαίων, κυρίου Μιχάλη Ταμήλου, να οργανωθεί και να παρουσιασθεί μια έκθεση σύγχρονης τέχνης στο Κουρσούμ Τζαμί στα Τρίκαλα. Δεύτερον στην πρόταση της Βάσως Μπαταγιάννη να αναλάβουμε την επιμέλεια της συγκεκριμένης έκθεσης.
Ο πολυδιάστατος τίτλος παραπέμπει στη διερεύνηση, από σύγχρονους καλλιτέχνες, της έννοιας, της αίσθησης και του βιώματος της απειλής. Η απειλή μπορεί να προσλαμβάνει πολιτική διάσταση ή κοινωνικό περιεχόμενο, μπορεί να έχει χαρακτήρα πιο συλλογικό και οικουμενικό, μπορεί όμως να είναι και η ατομική αίσθηση της απειλής, με τελείως προσωπικά κριτήρια και αναφορές. Ακόμη η απειλή μπορεί να προσδιορίζεται με δραματικότητα ως εσωτερική απειλή, όπου ο κίνδυνος προέρχεται από τον ίδιο μας τον εαυτό.
Στον Ποινικό Κώδικα η απειλή θεωρείται πλημμέλημα, με φυλάκιση έως ενός έτους. Η προαγγελία άσκησης βίας, σωματικής ή ψυχολογικής, με συμβολισμούς, χειρονομίες ή πιεστικές πράξεις, που μπορούν να προκαλέσουν τρόμο, αγωνία ή ανησυχία θεωρείται απειλή. Η απειλή στις σύγχρονες κοινωνίες προσλαμβάνει ατομικό χαρακτήρα, μπορεί όμως να επεκτείνεται και σε συλλογική απειλή απέναντι σε ένα κράτος, ένα έθνος, μια κοινότητα ή μια ομάδα ανθρώπων, με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Ο φιλόσοφος Thomas Hobbes, που έζησετον 16ο και 17ο αιώνα είχε διατυπώσει τη σκέψη «Ο φόβος ήταν το μοναδικό μεγάλο πάθος της ζωής μου». Το ένστικτο της αυτοσυντήρησης των ανθρώπων παίζει έναν κανονιστικό ρόλο στην οργάνωση της ζωής τους. Η ίδρυση του κράτους εξάλλου αποτελεί αποτέλεσμα μιας στρατηγικής εξορκισμού του αναπόφευκτου εχθρού του ανθρώπου, που είναι ο θάνατος. Το κράτος βεβαίως με τη σειρά του μπορεί να αποτελέσει μέγιστο εχθρό -όπως έχουμε δει στην παγκόσμια ιστορία- και απειλή για τον άνθρωπο.
Ο Φόβος, γιος του Άρη και της Αφροδίτης, αδελφός του Δείμου (Τρόμος) υπήρξε αρσενική θεότητα ή και δαιμονική μορφή που προσωποποιούσε τον φόβο. Το συναίσθημα αυτό του φόβου, που δημιουργεί υπαρξιακές ανησυχίες, παραμένει το ίδιο στο σύγχρονο άνθρωπο, όπως και σε αυτόν της αρχαιότητας. Μόνο που ο σύγχρονος άνθρωπος δεν έχει και δεν πιστεύει στην ύπαρξη κάποιου ιερού (Ιερό του Φόβου στη Σπάρτη), ώστε να τον εξευμενίσει και να τον καταπραΰνει.
Ο ιδιαίτερος χώρος ενός μοναδικού μνημείου ισλαμικής τέχνης, όπως το Κουρσούμ Τζαμί, που φιλοξενεί τα έργα της έκθεσης, σηματοδοτεί, συμπληρώνει και ενισχύει τόσο αισθητικά όσο και εννοιολογικά την έκθεση και τον ίδιο τον τίτλο. Το τζαμί χτίστηκε στα μέσα του 16ου αιώνα από τον ξακουστό πρωτομάστορα Σινάν Πασά (1490- 1588), γεννημένο στην Καισαρεία της Καππαδοκίας, από χριστιανούς γονείς, ο οποίος εξισλαμίσθηκε και ο οποίος έχτισε δεκάδες αξιόλογα κτίρια στην Κωνσταντινούπολη, την Αδριανούπολη, την Καισαρεία.
Η συνοχή της έκθεσης είναι η παρουσίαση μιας πολυμορφίας και ενός πλουραλισμού της καλλιτεχνικής δημιουργίας, ανεξαρτήτως του μέσου έκφρασης με κριτήριο την ποιότητα, το ενδιαφέρον και την ειλικρίνεια της εικαστικής πρότασης. Η πληθώρα τάσεων και εκφραστικών μέσων, προσφέρει στην έκθεση έργα ζωγραφικής, γλυπτικών κατασκευών, βίντεο-εγκαταστάσεων, φωτεινών εγκαταστάσεων και φωτεινών κουτιών, επιτοίχιων και επιδαπέδιων έργων, τυπωμάτων και επεξεργασμένων φωτογραφιών.
Οι δεκαπέντε καλλιτέχνες που συμμετέχουν στην έκθεση είναι από 25 έως 55 ετών και παρουσιάζουν διάφορες εκδοχές, με λεπτές και ιδιαίτερες αποχρώσεις του θέματος. Μια σειρά από καλλιτέχνες προσεγγίζουν το θέμα στην πολιτική διάσταση της απειλής, συχνά με μια ματιά στις ανθρώπινες διαστάσεις και συνέπειες. Άλλοι προτάσσουν μια εννοιολογική, ιδεατή εκδοχή της υποτιθέμενης απειλής, ή μια ασθένεια, ιδωμένη μέσα από το DNA, ή τον πόλεμο των θρησκειών ή απλές αγχωτικές καταστάσεις της σύγχρονης πραγματικότητας ή ακόμη φυσικές οικολογικές καταστροφές, όπως φωτιά ή πλημμύρα. Το μεγάλο όμως μέρος των καλλιτεχνών προσεγγίζει το θέμα της απειλής μέσα από μια ματιά υπαρξιακών, εσωτερικών, ψυχολογικών διεργασιών. Με συμβολισμούς, αναγωγές και ιδιαίτερες εικαστικές επεξεργασίες και αισθητικές προσεγγίσεις παρουσιάζουν διάφορες πτυχές του απειλούμενου σύγχρονου ανθρώπου. Τα έργα έγιναν ειδικά για την έκθεση ή εκτίθενται για πρώτη φορά.
Η διερεύνηση της έννοιας της απειλής θέτει ένα εύλογο ερώτημα. Απειλείται το μνημείο; Το Κουρσούμ Τζαμί απειλείται από την παρουσία των έργων και τις πολιτιστικές διοργανώσεις μας; Ο αλλοτινός λατρευτικός χαρακτήρας του τζαμιού αλλοιώνεται, θίγεται; Μεταβάλλεται αρνητικά η αρχική του λειτουργία; Ένα είναι βέβαιο. Τα μνημεία «πεθαίνουν» όταν δεν αποτελούν αδιάρρηκτο τμήμα του ζωντανού ιστού μιας πόλης. Η συνέχεια της τέχνης εξασφαλίζεται εξάλλου, όταν με σεβασμό το παλιό υποδέχεται, δένει με το νέο.
Κάποιοι καλλιτέχνες ενεργοποιούνται από μια πολιτική θεώρηση της έννοιας της απειλής. Η χρήση φθαρμένων, ευτελών, ανομοιογενών υλικών είναι ένα βασικό στοιχείο της εννοιολογικής και αισθητικής προσέγγισης στα έργα του Γιώργου Διβάρη. Το έργο «Στόχος», μέσα από μια πολιτική ματιά των πραγμάτων δίνει μια προσωπική ερμηνεία για τον πρόσφατο πόλεμο στο Ιράκ. Η ψηφιακή εκτύπωση από βομβαρδισμούς, ταυτίζεται μορφολογικά και ιδεολογικά με το φθαρμένο ψυγείο αυτοκινήτου -τα ξυσίματά του δημιουργούν δύο κυκλικές επιφάνειες- παραπέμποντας στους στόχους. Τα ίχνη υπονοούν την φθορά, την καταστροφή, το θάνατο. Πολλοί οι συνειρμοί και οι αναγωγές, όπως η προέκταση της λαμαρίνας, σαν πίστα αεροδρομίου, που ταυτόχρονα απελευθερώνει και προεκτείνει το έργο έξω από τα όριά του, και τα όρια του Τζαμιού. Απεικονίζεται η υπεροψία του βλέμματος, αυτού που στοχεύει από ψηλά χωρίς ενδεχομένως να συνειδητοποιεί το ρόλο του. Η τραγικότητα μέσα από την ποιητικότητα των αντικειμένων.
Ο Κώστας Τσώλης, ξεκινώντας από ένα πολιτικό ερέθισμα, από απόκομμα εφημερίδας, προχωρά σε μια πιο συμβολική και ψυχολογικού χαρακτήρα απειλή. Ζωγραφίζει αχνά το μαρτυρικό πρόσωπο ενός πολιτικού πρόσφυγα, του ιρακινού Αμπάς Αμινί, ο οποίος ράβοντας το στόμα και τα μάτια του πραγματοποιεί απεργία πείνας, στο Νότιγχαμ, λέγοντας απελπισμένα «Μη με στέλνετε πίσω». Ο ζωγράφος θέλει να απομακρυνθεί από τον κλειστό πολιτικό χώρο, προσδίδοντας το στοιχείο της διυποκειμενικότητας, της σχέσης ενός απελπισμένου ανθρώπου με τους άλλους, ώστε η προσλαμβάνουσα εικόνα να λειτουργήσει σε ένα επίπεδο άσκησης εξουσίας, καταπίεσης, απειλής, πιο γενικό και πιο συλλογικό. Ο Αμινί αποτελεί «απειλή» για τη Μεγάλη Βρετανία, ενώ ουσιαστικά η Μεγάλη Βρετανία αποτελεί απειλή για τον ίδιο. Το αχνό, ατμοσφαιρικό πορτρέτο του μάρτυρα έρχεται σε αντίθεση και συνομιλία με το ανοιχτό μάτι σε tondo -το δεύτερο έργο του- που «παρακολουθεί», ψηλά από το Τζαμί.
Ο Δημήτρης Ζουρούδης έχει κάθε δικαιωματικό λόγο να συμμετέχει σε μια έκθεση που παρουσιάζεται σε ένα Τζαμί και έχει θέμα την απειλή, μιας κι εδώ και μια δεκαετία κεντά, ζωγραφίζει, τυπώνει, βιντεοσκοπεί τη σχέση Ανατολής και Δύσης, μέσα από τις θρησκειολογικές, ιδεολογικές διαφορές, προτάσσοντας πολιτικοοικονομικές αναλύσεις. Ο τίτλος «Θέωση και Τρόμος» προέρχεται από μια ευρύτερη ενότητα έργων, που πραγματεύονται το ίδιο θέμα, δηλαδή τον τρόμο που προέρχεται από τη θέωση. Το χρυσοποίκιλτο έργο της έκθεσης, παρουσιάζοντας μια αραβική προσευχή από το κοράνιο, που μιλά για το δρόμο του καλού και του κακού, φαντάζει σε απόλυτη αρμονία με το ιστορικό περιβάλλον που την υποδέχεται.
Ο Ανδρέας Σάββα θα μπορούσε να ονομάσει το καινούριο βίντεο του «ο ασθμαίνων Κύπριος». Ο τελικός τίτλος «Νο» σίγουρα παραπέμπει στην κυπριακή άρνηση στο σχέδιο Ανάν. Εξάλλου το έργο αποτελεί προϊόν της τελευταίας παραγωγής του καλλιτέχνη, πλούσιας και πυγαίας παραγωγής με αφορμή το άνοιγμα των συνόρων στην Κύπρο. Τα εννοιολογικά έργα του νεαρού Κύπριου καλλιτέχνη βασίζονται πάντα σε μια κυρίαρχη, εύληπτη ιδέα, ενώ μορφολογικά και αισθητικά προάγουν την απλότητα με μοντερνιστικές καταβολές. Το έργο, στην παράδοση ενός Bruce Nauman, κινείται ανάμεσα στην πολιτική διάσταση και τις υπαρξιακές, εσωτερικές, ψυχολογικές, διατυπώσεις.
Ο Βαγγέλης Γκόκας παρουσιάζει δύο ζωγραφικά έργα, με τίτλο «Υπερτροφία», ένα δίπτυχο και ένα μεγάλων διαστάσεων. Προσεγγίζει την πολιτική διάσταση της απειλής με μια ματιά στις ανθρώπινες πτυχές, ακόμη και όταν πρόκειται για έναν δεδηλωμένο φασίστα. Το δίπτυχο αναπαριστά τον Περίανδρο, έναν φασίστα, σε στάση «συλλογισμού» και σε διπλή ανεστραμμένη εκδοχή, σα σε τραπουλόχαρτο, πρωταγωνιστή ενός στημένου παιχνιδιού. Στο μεγάλο έργο, διαστάσεων 165x180 εκ., ένα παιδάκι απ’ το Ιράκ με γάζες στο μάτι υποδηλώνει την παράνοια των ισχυρών. Εκτός από την ιδιαίτερη χροιά της ζωγραφικής του ο Γκόκας παρουσιάζει ενδιαφέρον με το εννοιο-λογικό πλαίσιο της τέχνης του, που ακουμπάει με επιτυχία στο στοιχείο της αποδόμησης.
Στην ενότητα των έργων με υπαρξιακό, ψυχολογικό περιεχόμενο συγκαταλέγεται μεγάλος αριθμός από έργα, τα οποία κινούνται θεματικά σε μια μεγάλη γκάμα διατυπώσεων, με πολύ προσωπικές και ιδιαίτερα εσωτερικές προελεύσεις.
Η Λουκία Αλαβάνου, η βενιαμίν της έκθεσης, τολμηρή, ευρηματική, με χιούμορ και σπιρτάδα, στις βίντεο- εγκαταστάσεις της συχνά προσεγγίζει διάφορες πτυχές της γυναικείας θηλυκότητας. Στο “Mother and child” κάνει μια performance στην κάμερα, παραπέμποντας στον θηλασμό. Ουσιαστικά το μωρό -του οποίου το αγκομαχητό ακούγεται συνεχώς- είναι η ίδια η κάμερα, ενώ με το υπερβολικό close-up, παραμορφώνει τη μορφή της μητέρας και του χώρου. Το έργο με απλό συνειρμικό τρόπο εκθέτει τη δυσκολία επικοινωνίας, τη δυσκολία της θηλυκής ωρί μανσης, την ανικανότητα επιτέλεσης ενός στοιχειώδους κεφαλαίου της σχέσης μητέρας και παιδιού, τη δημιουργία παιδικού τραύματος. Η ψυχαναλυτική προσέγγιση διάχυτη, σε ένα έργο με υπαρξιακές ανησυχίες, τραγικότητα και αφοπλιστική ειλικρίνεια, σαν μια «κοινωνική πιπίλα», ενός παιδιού, που προσπαθεί να γίνει μητέρα. Μιας απειλής που προέρχεται ουσιαστικά από τη μητέρα.